Hazal Yalın
Erdoğan ile Putin ortasındaki son Soçi görüşmesinin Rusya basınındaki yankıları, Medya Günlüğü tarafından Türkiye basınında pek rastlanmayan ölçekte haberleştirildi. Gazete Duvar okurunu birbirinin tekrarı detaylar içine boğmak anlamsız olacak. Bunun yerine her zamankinden daha uzun iki geniş çeviri ile yetineceğim.
Dimitar Beçev Novaya Gazeta’daki mülakatında liberal çevrelerden beklenmeyecek kadar ayık görünüyor, bu nedenle alabildiğine uzun, detaylı bir çeviriyi hak ediyor. Beçev şarkiyatçı, Oxford Üniversitesi’nden, Oxford ve Japonya’daki Hitotsubashi (Tokyo) Üniversitesi’nde siyaset bilimi dersleri vermiş, ABD’deki NATO niyet kuruluşu Atlantik Konseyi’nin kıdemli üyelerinden. Beçev’in görüşleri, benim Rusyalı liberallerde son yıllarda karşılaştığım en dikkat alımlı, tabir yerindeyse aklı başında görüşler. Bununla birlikte kavramların şekilsizleşmesi, nitel farklılıkların belirsizleşmesi (“az otoriter”, “gene de demokrasi”) liberalizmin temel ideolojik sorunlarından biri. Öte yandan, Türkiye’nin yalnızca batıcılığı ve “demokrasisi” değil iktisadı de Rusyalı liberal için hayranlık konusu. Bu, daha evvel Rosbalt’tan yaptığım bir çeviride de açıkça görülüyordu. Bu sefer ise Rusya liberalizminin amiral gemisi Novaya Gazeta (Rusya’da yasaklandığından beri Avrupa’dan yayın yapıyor), bu hayranlığını liberal etraflarda pek rastlanmayan bir niyet açıklığıyla harman ediyor. Mülakatın en değişik tarafı ise, Rusya liberallerinin siyasi başkanı (aynı vakitte ırkçı, lakin bu ikisi birbiriyle çelişen şeyler değil zaten) Navalnıy ile Erdoğan ortasında kurulan benzerlik. Çeviride soruları gerekmedikçe hiç anmadım, gerektiği yerde de köşeli parantez içine koydum.
Türkiye’de siyasetçi her vakit, gazeteci çabucak her vakit, siyaset bilimci birden fazla vakit, tarihçi de ekseriyetle tarihi unutuyor. ABD ile Rusya ortasında yeni bir hükümlü takası beklenirken tarihe bakmak faydalı olacak; RBK’daki yazı buna hizmet edecek ve okura, Sovyetler Birliği devrinde karşılıklı kabul edilmiş unsurların ve ciddiyetin çoktan kaybolduğunu, iki ülke ortasındaki alakaların son yıllarda prensipsiz ve formsuz bir hale geldiğini, keza son beş yıldır Ukrayna ile bağlantıların de aslında hukuksal alanda bile bugünün habercisi olduğunu hatırlatacaktır. Yazıda benim en çok dikkatimi çeken, Rus asıllı liberal müellif ve şair Bukovsky’nin Pinochet’in kurbanlarından Luis Corvalán ile takas edildiği hatırlatması. Tahminen de “liberale karşılık faşizmin kurbanı komünist” hatırlatması günümüz siyaset bilimi için de faydalı olabilir.
‘Hükümlü takaslarının tarihi’
Mahkeme, Amerikalı olimpiyat şampiyonu Britney Griner’i uyuşturucu kaçakçılığından 9 yıl mahpusa mahkûm etti. … Washington, Griner’i ve casusluktan hükümlü Paul Whelan’ı teşebbüsçü Viktor But ile takas etmeyi önermişti.
RBK, en çok bilinen takasları derledi. …
Sovyet istihbaratçı Rudolf Abel (gerçek ismi Rudolf Fişer), Amerikalı pilot Francis Gary Powers ile 1962 şubatında takas edildi. Takas, Berlin ve Potsdam’ı birleştiren Glienicker Köprüsü’nde (“Casus Köprüsü”) yapıldı. … Abel ABD’de 1957’de tutuklanmış ve 30 yıla mahkûm olmuştu. 1948’den beri, ABD ile silahlı çatışma tehdidinin büyüklüğünü aydınlatmak için bu ülkede bulunuyordu. Powers ise 1960’da Sverdlovsk’ta (bugünkü Yekaterinburg) düşürülen U-2 casus uçağını yönetiyordu. …
Sovyet karşısı Vladimir Bukovsky SBKP MK Politbüro kararıyla Şili Komünist Partisi Genel Sekreteri Luis Corvalán ile 1976’da takas edildi. Takas Zürih’te gerçekleşti. Corvalán, Pinochet’in darbesinden sonra tutuklanmıştı. Bukovsky de Sovyet aksisi propaganda yüzünden birçok kez tutuklanmış ve 1971’de 7 yıl mahpus ve 5 yıl sürgüne mahkûm olmuştu. …
İnsan hakları savunucusu Natan Şçaranskiy SSCB’de casusluk ve Sovyet aksisi propagandadan 13 yıla mahkûmdu. O ve iki Federal Almanya bir de Çekoslovakya vatandaşı, ABD’de Çekoslovakya casusu sayılan Karel Koecher ile karısı Hana, Federal Almanya’da tutuklu Sovyet istihbaratçısı Yevgeniy Zemlyakov, Polonya istihbaratçısı Jerzy Kaczmarek ve Doğu Alman istihbaratçısı Detlef Sharfenort ile 1986’da “Casus Köprüsü”nde takas edildiler. …
2010 haziranında Washington’un Rusya için istihbarat yapmakla suçladığı 10 kişi ABD’de gözaltına alındı. Rusya temmuz ayında bunları casusluktan karar giymiş ve o zamanki Devlet Lideri D. Medvedev tarafından affedilmiş dört Rusya vatandaşıyla takas etti. Takas Viyana Havaalanı’nda yapıldı. Moskova’ya verilenler ortasında daha sonra televizyon yayıncılığı yapan ve “Birleşik Rusya Genç Muhafız” kuruluna giren Anna Çapman da vardı. Batıya verilenler ortasında ise bilim insanı İgor Sutyagin ile eski GRU albayı Sergey Skripal bulunuyordu. Skripal ismi, o ve kızı Yulya hastaneye düştükleri 2018 martında tekrar manşetlere çıktı. … Britanyalı yetkililer Rusya istihbarat görevlilerini Skripal’in zehirlenmesiyle suçladılar. Moskova bu suçlamaları reddediyor. …
2011 kasım ayı başında Rolkan şirketi pilotları, Rusya vatandaşı Vladimir Sadovniçiy ile Estonya vatandaşı Aleksey Rudenko Tacikistan’da kaçakçılık, uçuş yasaklarının ihlali ve yasadışı hudut geçişleri nedeniyle 8 yıla karar giydiler. Karar bir hafta sonra gözden geçirildi, ceza indirildi, pilotlar özgür bırakıldı. 2012 ocak ayında da Tacikistan Demiryolları Lideri Amanullo Hukumatullo’nun oğlu Rustam Hukumov Rusya’da beraat etti ve hür bırakıldı. Hukumov 2010’da narkotik bulundurma ve taşımadan 9 yıla mahkûm edilmişti. Rusya dışişleri Hukumov’un hür bırakılması ile Sadovniçiy’in ülkeye dönmesi ortasında bir alaka olduğunu reddetti.
2016’da Ukraynalı bayan pilot Nadejda Savçenko Rusya’da, Donbass’ta Rusyalı gazetecilerin öldürülmesinden 22 yıla mahkûm oldu. Yaklaşık bir ay sonra Kiev mahkemesi de Rusya vatandaşları Yevgeniy Yerofeyev ile Aleksandr Aleksandrov’u ülkenin doğusunda terörizmden … 14 yıla mahkûm etti. Tıpkı yıl mayıs ayında Putin, Savçenko’nun affı, o zamanki Ukrayna Devlet Lideri Poroşenko da Yerofeyev ile Aleksandrov’un affı kararnamesini imzaladı. …
2019 eylül ayında Rusya ile Ukrayna ortasında hükümlü takası yapıldı. Her bir ülkeden ortalarında Ukrayna’nın tutukladığı RİA Novosti temsilcisinin de bulunduğu 35 kişi geri döndüler. …
2022 nisanında Rusyalı pilot Konstantin Yaroşenko, Amerikalı Trevor Reed ile takas edildi. Reed 2020’de polis memurlarına saldırmaktan 9 yıla mahkûm edilmişti. … Yaroşenko ise 2010’da Liberya’da tutuklanıp ABD’ye verilmişti. … (A. Antipova / RBK, 5 Ağustos)
‘Türkiye’de iktidara öbür biri de gelse Rusya için büyük ehemmiyet taşımaz’
Erdoğan öncelikle Türkiye’nin istikrarını istiyor. Önümüzdeki yıl seçimlere girecek ve iktisatta durum karmaşık: yüksek enflasyon, resmi olarak yüzde 70, gerçekte ise yüzde 140 ve fazlası. Savaş Türkiye için fazladan olumsuz sonuçlara yol açıyor. Besin krizi çözülebilirse bu hem Türkiye’ye hem de şahsî olarak Erdoğan’a, onun mesleğine olumlu tesir edecek. Reytinginin mesleğinde hiç olmadığı kadar düştüğünün, yüzde 30’da dayandığının farkında. …
Türkiye her vakit bağımsız bir güç olmaya çalışmıştır, bu savaş da ona hem Batı’ya hem de Rusya’ya Türkiye’siz yol alamayacaklarını gösterme fırsatı veriyor. Türkiye, Ukrayna ile Rusya ortasındaki müzakerelerde arabulucu olarak çıkıyor. Bu elbette büsbütün sembolik bir hareket, zira mutabakata varma iradesi ne Rusya tarafında ne de Ukrayna tarafında var. Lakin Türkiye’nin arabulucu olarak çıkması memleketler arası bağlarda değerli bir faktördü. Artık Türkiye’nin siyasi ehemmiyetini göstermesi için yeni bir imkân doğmuştu. Türkiye de Ukrayna’dan hububat nakline bağımlıydı, bu yüzden Erdoğan uzlaşma bulunması için her tıp çabayı gösterdi. …
Eğer Odessa’da bir şey olursa Türkiye için hem ekonomik hem de siyasi sonuçlar doğar. Öte yandan Kırım’ın ilhakı sorununda Türkiye kendine has bir esneklik gösterdi: Türkler retorik düzeyinde Kırım’ın statüsünün değişmesini asla kabul etmeyeceklerini söylediler, ancak pratikte Batı’nın yaptırımlarına katılmadılar. Yani Türkiye her vakit Rusya’nın tutumunu adeta mahkûm eder bir tavır takındı lakin hiçbir vakit Rusya’yı “cezalandıracak” adımlar atmadı. Türkiye, Rusya konusunda hiçbir riskli harekette bulunmak istemiyor. 2008’deki Gürcistan savaşında da böyleydi. …
[Suriye konusunda] Erdoğan için Rusya ile ekonomik ilgiler çok kıymetli, bu birincisi. İkincisi, Rusya 2015’te Suriye’ye girdi ve hala orada bulunuyor, orası da Türkiye’nin “arka bahçesi”. Rusya faktörü daha da ehemmiyet kazandı, zira Türkiye’nin iç siyasetinde de rol oynuyor. Üçüncüsü, Suriye krizinin başında Erdoğan Rusya’ya karşı daha sert oynama teşebbüsünde bulundu, lakin bunun sonucunda ülke içinde kendisine yönelik büyük yansılar ortaya çıktı. Rusya o vakit Türklere, şayet kararlarında ısrarcı olurlarsa Rusya tarafından karşılık geleceğini gösterdi. Türkler de derslerini aldılar. …
Mesele yalnızca ticaret ambargosu ve en genelde iktisadi önlemler değil; Rusya’nın elinde Suriye’de de Türkiye’ye tesirde bulunma imkânları var. Şayet Rusya Suriye’de Kürt milislerine önemli bir takviye verirse… bu, Türkiye’nin iç siyasetinde, onun kendi Kürt probleminde de sonuçlar doğurur. Güç alanında da Rusya Türkiye’ye karşı, yaklaşık olarak Almanya’ya karşı aldığı önlemleri alabilir. Türkiye toplumu için de bunun tesiri hissedilir olur. …
[Türkiye’nin Karadeniz’deki Rusya savaş gemilerinin çıkışına yasak getirmesi.] Evet, bu gerçek. Bu, Türkiye ile Rusya bağlarında bir gri alan. Bu alanın sonlarının nerede olduğunu bilmiyoruz. Erdoğan ve Putin ortasında şahsen hangi mutabakatlar olduğunu bilmiyoruz. Ancak… Rusya’nın şu anda Türkiye’nin bu cins hareketlerine karşılık verme imkânı yok. Düzenekler var lakin kâfi değil. Rusya o kadar güçlü değil. Ayrıyeten da Rusya’nın arabulucu olarak Türkiye’ye gereksinimi var. Bu nedenle Türkiye’nin hareket alanı var; Erdoğan gereğince özgür hareket edebiliyor. Bu denli yıldır Putin’le nasıl çalışılacağını, ne vakit atağa geçileceğini ve ne vakit mutabakat gerektiğini öğrendi. …
Türkiye’de Batı’nın düşman olduğuna, batılıların Erdoğan’dan kurtulmak istediklerine dair bitmez bir kuşku var. Erdoğan 2016 darbe teşebbüsünü de bununla açıklıyor. … Bu yüzden Rusya ile Batı ortasında istikrar kurmak onun için kıymetli. Daha doğrusu, Batı’yı Rusya’ya karşı, Rusya’yı da Batı’ya karşı kullanmak. Putin ise Erdoğan’ın Batı’ya yaklaşımını biliyor, onun ABD’den yana endişelerini ve kuşkularını biliyor ve bunu kullanıyor. …
Türkiye tarihi olarak Batı’yla bu türlü alakalar içinde. Rusya’da olduğu üzere. Batı’ya hayranlar, Batı’da olduğu üzere yaşamak istiyorlar, lakin birebir vakitte Batı’nın Türkiye’nin menfaatlerine karşı çalıştığına da eminler. … Bu büyük bir fobi, siyasette de kullanılıyor: ülkenin iktisadı tabana gittiğinde seçimleri kazanmak için, iktidarın meşruiyetini desteklemek için. Bu, siyasi psikolojinin çok kıymetli bir ögesi. …
[Ekonomik olarak hangi ortak Türkiye için daha değerli?] Natürel ki Avrupa Birliği. Avrupa Birliği Türkiye iktisadına yatırımlar demek. Lakin bu, problemin bir yanı, hâlihazırdaki durumu. Sorunun büsbütün öteki bir yanı ise bunun toplumda nasıl yorumlandığı ve nasıl kabul edildiği. Türkiye toplumu şu anda savaşa karşın Rusya’ya büyük sempati duyuyor. Rusya, Batı’nın kurbanı olarak kabul ediliyor; Türkiye de Batı’nın kurbanı. Yorumlar Rusya’nın kurban olduğu halindeyken bu onun bu cins aksiyonlara hakkı olduğu manasına geliyor. Üstelik yalnızca Erdoğan taraftarları ortasında değil, toplumun laik bölümünden milliyetçiler ortasında da. …
[Türkiye’nin, Finlandiya ve İsveç’in NATO’ya katılmasına karşı çıkmasının Rusya ile bir bağlantısı var mı?] Hayır, Rusya’nın bu hususla hiçbir ilgisi yok. Erdoğan böylece Türkiye içindeki milliyetçileri mobilize ediyor. 2016’da Dağlık Karabağ’ın ve daha sonra Makedonya’nın NATO’ya girmesi tartışıldığında Türkiye bloğun genişlemesini destekledi. Bu mevzu tartışılırken Gürcistan’ın NATO’ya katılmasına da karşı çıkmadı. Bu manada, Finlandiya ve İsveç’in girmesi tartışılmaya başlandığında da Erdoğan’ın tek yaptığı kendine pay almaya çalışması. …
[Ama nihayetinde] Kabul edecektir. Yalnızca bir şeyler kazanmak sonra da Türkiye içinde ulusal menfaatleri nasıl savunduğunu göstermek istiyor. …
Bir diğer şey daha var: Türkiye ABD’den F-16 satın almak istiyor, Beyaz Saray bunu desteklemeye hazır, Kongre ise karşı çıktı. Bence Erdoğan İsveç ve Finlandiya’nın durumunu taviz koparmak için kullanıyor. …
Gıda ticaretinin olağanlaşmasını sağlayarak şahsen ne kadar kıymetli bir rol oynadığını tekrar gösterecek. Bu manada Batı için değerli, bu yüzden de Batı’ya şantaj yapıyor. … Baksanıza, Biden’la bağları nasıl şekillendi: ABD idaresi Türkiye ile işbirliği biçimi bulmak istiyor. Buna en önemli maniler ise Kongre’den geliyor. …
[Putin ile Erdoğan arasında] Benzerlik elbette var. Fakat büyük bir fark da var; bu da Türkiye’deki siyasi sistemin büsbütün öteki olmasından. Türkiye uzun yıllar demokrasiydi, yani seçim deneyimi var, bugün bile sistem yüzde yüz otoriter değil. … Putin’i birçok sefer gördüm, Erdoğan’dan çok farklı. Erdoğan tipik bir popülist, halka nasıl hitap edeceğini, ona ne diyeceğini biliyor. Bu yüzden adil seçimleri kazanıyor ve bunu nasıl yapacağını da biliyor. …
Putin’i basın yaptı. Türkiye’de ise basın bilakis Erdoğan’a karşıydı. …
Ama Türkiye demokrasi. Eksiksiz olmasa da demokrasi. Erdoğan’a karşı seçkin çaba etti, ordu karşısına çıktı. … Putin’i 1999’da atadıklarında kim olduğunu bilmiyorduk, hakkında hiçbir şey bilmiyorduk. Lakin Erdoğan başbakan olduğunda herkes kim olduğunu biliyordu, Türkiye’de çok tanınmıştı. …
[Siz Putin’den kelam ederken gözlerimin önüne diğer bir Rusyalı siyasetçi geldi. Onunla Aleksey Navalnıy ortasında bir benzerlik görüyor musunuz?] Evet, bu nitekim güzel bir benzetme, Navalnıy ile ortak bir şeyleri var. Denebilir ki Erdoğan, Putin ile Navalnıy’ın bir kombinasyonu. 2016’da … Navalnıy twitterde, Erdoğan’ın çok farklı bir kıssası olduğunu yazmıştı. Yani Erdoğan’da ilgisini çeken bir şeyler var. …
[Erdoğan] İktisada çok bağımlı. İdeolojik bir tarafı da var elbette, ancak Türkiye’de iktisat olmaksızın takviye mümkün değil. … [Erdoğan’ın seçmenleri] Onlar hakkında islamist olduklarını söylemek mümkün fakat Türk tipi. İslamist olmaktan fazla milliyetçi. Toplumda da bunun alıcısı var. … Şu anda islam hakikaten de hâkim ideoloji; Erdoğan bunu kendi meşruiyeti için kullanıyor, fakat pek çok genç Türk büsbütün aksi istikamette ilerliyorlar, bunlar daha çok Sovyet ideolojisini benimsiyorlar. Bu yüzden Türkiye değişik; Türkiye’de büsbütün farklı trendleri gözlemlemek mümkün. Bu yüzden Erdoğan iktidarı düştüğünde bence Türkiye toplumu Erdoğan’dan evvelki sisteme dönecektir. Daha demokratik olacağını da söyleyebilirim. …
Bence Putin’in Erdoğan’la ilgileri daha kolay, bu manada [Erdoğan’ın iktidarda kalmasından] yana olabilir. Fakat gerçekte Türkiye’de iktidara öbür biri de gelse Rusya için büyük değer taşımaz. Kim olursa olsun Rusya ile müzakere yürütmek, Putin’le müzakere yürütmek zorunda; Türkiye’nin dış siyasetinde güçlü bir dönüş olması pek mümkün değil. Gerçi [bu durumda] Batı’yla Erdoğan devrindeki üzere bir çatışma olmayabilir. … Lakin bence Türkiye’nin gelecekteki idaresi de her halükarda Rusya’ya karşı pragmatist davranacaktır. …
[Putin’le Erdoğan ortasında dostluk var, fakat sonra bir bakıyorsunuz Türkler uçak düşürmüş, bir bakıyorsunuz Ukrayna’ya Bayraktar sevk ediyorlar.] Elbette. Fakat Putin, Erdoğan’dan bunun beklenebileceğini, Türkiye’ye güvenilmeyeceğini, Türkiye’nin Rusya’nın müttefiki olmadığını biliyor. …
[Türkiye iki sandalyede birden oturuyor, fakat savaş yüzünden sandalyeler yerinden oynamaya başladı.] Evet, bu türlü oturmaya devam etmek Türkiye için çok daha güç oldu. … Türkiye elbette bir seçimle karşı karşıya kaldığında Batı’yı tercih eder. Lakin ben, sonuna kadar iki sandalyede birden oturmak için her şeyi yapacağına eminim; ikisi de onun için kıymetli. Bu, Erdoğan’ın yahut öteki bir önderin kişiliğine bağlı değil. Bence bu türlü bir seçim durumu hiçbir vakit ortaya çıkmayacak. Her halükarda Türkiye, bundan kaçınmak için her şeyi yapacak. …
[Olay bir anda Rusya ile NATO ortasında çatışmaya varırsa] Ben, Türkiye’nin NATO’ya yardım edeceğine eminim, ancak yüzde 100 değil. Tahminen Türkiye toprakları Rusya’ya karşı blok tarafından kullanılacaktır, ancak Türk ordusu değil. Bence Türkiye, Rusya’ya karşı faal harekete geçmeyecektir. …
[Azerbaycan-Avrupa gaz çizgisi Türkiye’den geçiyor; Avrupa’da Rusya gazının yerini alması için bu sınırdan arzı artırabilirler mi?] Bence, şayet Azerbaycan Türkiye üzerinden daha fazla gaz arz etmeye hazırsa, bu olabilir. …
[Türkiye böylece AB ile bugünkü bağlarında en değerli silahını Rusya’nın elinden alabilir.] Ancak fiili durum pratikte aslında bu; Rusya için bunda yeni bir şey yok. … (İ. Tumakova, Dimitar Beçev / Novaya Gazeta, 3 Ağustos)